|
POŁOŻENIE, BUDOWA GEOLOGICZNA I RZEŹBA
Ojcowski Park Narodowy leży w pd. części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
(50o12' szerokości geograficznej pn., 19o46' długości
geograficznej wsch.) i obejmuje środkową część Doliny Prądnika
o długości 12 km (od Pieskowej Skały do Prądnika Korzkiewskiego),
dolną i środkową część doliny Sąspowskiej o długości 5 km
oraz przyległe fragmenty wierzchowiny jurajskiej. Jego
powierzchnia, po zmianach dokonanych w 1997 r. wzrosła z 1890 do
2145,62 ha. Administracyjnie Park leży w województwie małopolskim
(dawne woj. krakowskie).
Utworami geologicznymi odsłaniającymi się w rejonie Ojcowskiego
Parku Narodowego są wapienie górnojurajskie, osiągające ok. 200
m miąższości, powstałe z nagromadzenia ogromnej ilości szczątków
organizmów, które żyły w morzu jurajskim ok. 150 mln lat temu.
Barwa ich jest z reguły biała, jasnożółta lub jasnoszara.
W okolicach Ojcowa występują dwa typy wapieni - skaliste i ławicowe.
Formy skałkowe zbudowane są głównie z wapieni skalistych, wyróżniających
się dużą twardością, zwięzłością, spękaniami ciosowymi i
brakiem krzemieni. Spośród skamieniałości najczęściej można
spotkać gąbki. Tereny położone między skałkami zbudowane są z
wapieni ławicowych o różnej grubości ławic, litologicznie zbliżonych
do skalistych, różniących się od nich wyraźnym warstwowaniem i
obecnością buł krzemiennych. Wśród skamieniałości występują
ramienionogi i bardzo rzadko amonity.
W starszym trzeciorzędzie (paleogenie) omawiana część Wyżyny
podlega długotrwałym procesom denudacyjnym, które doprowadziły
do powstania rozległej, lekko falistej wierzchowiny wzniesionej średnio
ok. 450 m npm, nazywanej paleogeńską powierzchnią zrównania. W
okolicach Parku, głównie od strony pn.-zach., wierzchowina usiana
jest licznymi skałkami, nazywanymi ostańcami, zbudowanymi z
odpornych wapieni skalistych wieku jurajskiego, które w momencie
powstania wierzchowiny nie poddawały się procesom niszczącym.
Pod koniec trzeciorzędu (pliocen) w pd. części Wyżyny wskutek
silnej erozji wgłębnej potoków wykształciła się obecna sieć
rzeczna; wody płynące z pn. na pd. wycięły doliny o charakterze
głębokich jarów. Równocześnie z rozwojem dolin, w wyniku działalności
krasowej wód podziemnych, powstały liczne jaskinie.
Lądolód, który tylko raz dotarł do brzegu Karpat, pokrył teren
Wyżyny glinami, piaskami i żwirami, jednak utwory te zostały już
w znacznej części wyniesione z dolin. W czasie młodszych
zlodowaceń (środkowopolskiego i bałtyckiego) teren dzisiejszego
Parku Narodowego znajdował się w strefie chłodnego klimatu. U
schyłku epoki lodowcowej został nawiany z pn. less, który pokrywa
obecnie Wyżynę płaszczem o miąższości do 8 m. Wykształcają
się na nim urodzajne gleby. Współcześnie (holocen) powstają w
dnach rzek muły, piaski i żwiry. Holoceńskim osadem jest również
martwica wapienna (trawertyn), występująca głównie w dnie Doliny
Sąspowskiej.
W rzeźbie Ojcowskiego Parku Narodowego wyróżniają się dwie
zasadnicze grupy form - dolinne i wierzchowinowe. Do pierwszej
zalicza się doliny o charakterze jarów (wcięte ok. 100 m), małe
doliny krasowe: wąwozy i wciosy, a także terasy, stożki napływowe
i usypiskowe; do drugiej zaś należą rozsiane na wierzchowinie
jurajskiej ostańce otoczone utworami czwartorzędowymi.
Dolina Prądnika i Sąspowska to główne i stale odwadniane jary
krasowe o prostopadłych, skalistych zboczach i płaskim dnie, do których
uchodzą mniejsze doliny o różnym charakterze, najczęściej
bezwodne. U wylotu bocznych dolin tworzą się nieraz
charakterystyczne stożki napływowe, które powodują często
"spychanie" potoków w dolinach pod przeciwległy brzeg
(m.in. stożki u wylotów wąwozów: Jamki, Za Krakowską Bramą,
Korytania). Wyloty kilku dolinek mają charakterystyczne bramy
skalne.
Na zboczach dolin często są widoczne spłaszczenia, będące
fragmentami teras skalnych związanych z kolejnymi etapami rozwoju
dolin. W Ojcowie znajdują się one na wysokości ok. 30-40 i 80 m
nad dnem Doliny Prądnika, a w górnym odcinku Doliny koło
Pieskowej Skały, wysokość ich wynosi ok. 12 i 40 m. Fragmenty
wspomnianych teras skalnych tworzą malownicze bramki, iglice skalne
i inne formy skałkowe (np. Krakowska Brama, Igła Deotymy). Na
zachowanych poziomach terasowych wznoszą się ruiny zamku w Ojcowie
oraz zamek w Pieskowej Skale.
Odrębną grupą form związanych z wapieniami i działalnością
krasową wód podziemnych są jaskinie i schroniska skalne. Wyżyna
Krakowsko-Częstochowska jest obszarem licznego ich występowania.
Do tej pory zinwentaryzowano tu ok. 1000 jaskiń i schronisk (małych
jaskiń), z czego na Ojcowski Park Narodowy przypada ponad 400.
Rozwinęły się one głównie w skalistej odmianie wapienia
jurajskiego.
Do najdłuższych jaskiń na terenie Parku należą: Łokietka (320
m), Ciemna (230 m), Zbójecka (189 m), Okopy Wielka Dolna (110 m), Sąspowska
(100 m), Krakowska (96 m), Biała (84 m), Koziarnia (90 m).
Natomiast najdłuższą jaskinią w pd. części Wyżyny jest
Wierzchowska Górna (950 m), leżąca w sąsiedztwie OPN, w Dolinie
Kluczwody. Najliczniejsze skupisko dużych jaskiń znajduje się w wąwozie
Jamki; pozostałe, mniejsze jaskinie i schroniska leżą przeważnie
na lewym zboczu Doliny Prądnika, od Grodziska po Prądnik
Korzkiewski, a kilkanaście w Dolinie Sąspowskiej. Mają one na ogół
przebieg poziomy i rozmieszczone są na różnych wysokościach nad
dnem dolin. Niektóre wejścia do jaskiń są dobrze widoczne,
jednak większość z nich jest trudna do odnalezienia w skałkach.
|
