|
SZATA
ROŚLINNA
Vallis pulcherima et plantis raris ditissima (przepiękna
dolina słynąca z rzadkich roślin) - tak napisał o Dolinie Prądnika
pierwszy badacz jej flory, Willibald Besser, profesor Liceum
Krzemienieckiego. Do dziś stwierdzenie Bessera z 1809 r. zachowuje
swą aktualność mimo dużych przeobrażeń szaty roślinnej
dokonanych w ciągu ponad półtora wieku.
Jeśli weźmiemy pod uwagę urozmaiconą rzeźbę, różne
ekspozycje terenu i dużą zmienność mikroklimatu - otrzymamy pełniejszy
obraz bogactwa flory Ojcowskiego Parku Narodowego, na które składa
się ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych skupionych w ok. 30
zespołach roślinnych (trzecie miejsce w Polsce po Tatrach i
Pieninach pod względem liczebności gatunków), ponad 230 gatunków
mchów i wątrobowców, niespełna 1200 gatunków grzybów i blisko
200 gatunków porostów.
W szacie roślinnej okolic Ojcowa występuje wiele gatunków
reliktowych, tzn. przeżytków z minionych epok. Brak jest natomiast
endemitów, czyli gatunków rosnących na niewielkich, ograniczonych
terenach. Brzoza ojcowska, uznawana przez długi czas za endemit,
występuje także w innych krajach (m.in. w Skandynawii), wobec
czego nie może być endemitem Polski.
Na bogatą florę Parku składają się głównie gatunki środkowoeuropejskie
(najliczniejsze), północnoeuropejskie i azjatyckie. Są to na ogół
pospolite składniki flory Doliny Prądnika, tworzące runo lasów
liściastych lub wchodzące w skład typowych zbiorowisk leśnych
(m.in. buk, grab, dąb szypułkowy). Wśród ok. 50 gatunków górskich
występuje tu grab, jodła, tojad smukły i mołdawski, żywiec
gruczołowaty i in. Do rzadkich roślin w tej grupie należy chaber
miękkowłosy rosnący w Dolinie Zachwytu.
W runie lasów jaworowych na pn.-wsch. stokach Chełmowej Góry i na
skałkach Czyżówki rośnie cienioluby gatunek rzadkiej paproci - języcznik
zwyczajny.
W OPN występują również gatunki kserotermiczne (ok. 200), a wśród
nich tzw. pontyjskie, występujące głównie na obszarach stepowych
otaczających od pn. i zach. Morze Czarne. Typowymi
przedstawicielami flory z okresu stepowego są: ostnica Jana,
porastająca kępami skałkę Jonaszówka u wylotu Doliny Sąspowskiej
i Górę Koronną naprzeciwko Krakowskiej Bramy oraz wisienka karłowata
mające swoje naturalne stanowisko w Grodzisku. Wybitnie
kserotermicznym gatunkiem jest również aster gawędka; jedyne
stanowisko tej rośliny znane jest także z Grodziska.
Z okresu holoceńskiego ocieplenia klimatu (tzw. optimum) do dziś
przetrwały: ułudka leśna w Dolinie Sąspowskiej (nad brzegami
potoku w dolnym biegu) i obrazki plamiste pokrywające zbocza Góry
Zamkowej, które w ostatnich latach zwiększają swój zasięg występowania.
Spośród zespołów roślinnych Ojcowskiego Parku Narodowego największą
powierzchnię zajmują lasy (ponad 1500 ha) i zarośla pokrywające
skrawki wierzchowin, strome zbocza i fragmentarycznie tereny nad
potokami. Na wierzchowinach spotykamy przeważnie zbiorowiska o
typie borów mieszanych, które stopniowo przechodzą w zbiorowiska
lasów bukowych: na stokach pn. buczyna karpacka, zaś w sąsiedztwie
skał o ekspozycji pd. - ciepłe buczyny i zarośla; na skałkach
występują murawy kserotermiczne. Cieniste stoki o wystawie pn. i
pn.-wsch. zajmują skrawki lasów jaworowych, natomiast zbocza o
innej ekspozycji i żyźniejszych glebach porastają grądy, a dna
dolin resztki łęgów nadrzecznych i łąki jako zbiorowiska wtórne.
Bogata jest również roślinność niższa Parku. Glony porastają
wilgotne skałki tworząc często skupienia ciemnych sinic, a w
potokach w okresie zimowym czasem można spotkać ginący już
gatunek wodolubka (Hydrurus foetidus), będący reliktem z okresu
schyłku zlodowacenia. Występuje on bardzo rzadko, z reguły na
kamieniach w postaci brunatnych nici lub galaretowatych sznurów; woń
jego plechy wydobytej z wody przypomina zapach śledzi.
Interesującą grupą roślin niższych są także grzyby. Na ogólną
ich liczbę niespełna 1200 gatunków składa się ponad 700 grzybów
wieloowocnikowych i z górą 450 mikroskopowych. Wśród znanych
dotychczas stwierdzono wiele nowych dla flory Polski. Za dużą
osobliwość należy uznać purchawicę olbrzymią, znalezioną tu
trzykrotnie (1876, 1964 i 1991 r.), jeden z największych znanych
grzybów na świecie. Oryginalną budową wyróżniają się
gwiazdosz czteropromienny i soplówka jodłowa, a także sromotnik
bezwstydny, który rozmnaża się wykorzystując zjawisko zoochorii
(rozsiewanie roślin za pośrednictwem zwierząt).
Grzyby jadalne należą już na terenie Parku do rzadkości. Jeszcze
ponad 80 lat temu pospolity był tu borowik szlachetny czy mleczaj
rydz, dziś ich owocniki praktycznie są trudne do odnalezienia.
Coraz rzadsze są maślaki i podgrzybki, a niektóre grzyby, takie
jak np. smardz czy okazała żagwica listkowata zostały
prawdopodobnie wyniszczone bezpowrotnie.
Porosty Parku wykazują zazwyczaj duże pokrewieństwo z pienińskimi,
a większość z nich to tzw. kalcifilne, czyli związane z podłożem
wapiennym. Flora porostów nadrzewnych jest uboga, co można wytłumaczyć
wpływem szkodliwych zanieczyszczeń przemysłowych.
Z ok. 160 gatunków mchów i ponad 70 wątrobowców większość
występuje na skałkach, gdzie wykorzystują każdy załom i
szczelinę. Wiele z nich pokrywa ocienione skałki tworząc zwisające
darnie o dużej (nawet do 30 m2) powierzchni. Charakterystyczna jest
przewaga ilościowa mszaków będących reliktami polodowcowymi.
Obok siebie, zależnie od ekspozycji, spotyka się gatunki
arktyczno-alpejskie, kserotermiczne i śródziemnomorskie.
Gospodarcza działalność człowieka w okresie ostatnich ok. 175
lat przyczyniła się w znacznym stopniu do zmian w szacie roślinnej.
Wskutek wyrębów ustępowały przede wszystkim zespoły cieniolubne
o małej tolerancji ekologicznej, np. reliktowe lasy górskie
(jaworzyny, buczyna), a w wyniku osuszania - podmokłe łąki,
turzycowiska. Natomiast roślinność kserotermiczna (zwłaszcza
naskalna) nie ponosiła większych strat, a w niektórych miejscach
gospodarka ludzka przyczyniła się nawet do jej rozprzestrzenienia.
Bardzo wiele, bo aż 36 gatunków zostało zupełnie wyniszczonych.
W połowie XIX w. rozpoczęto pierwsze wyręby lasów w okolicach
Ojcowa, a katastrofalnych zniszczeń drzewostanów dokonali wrocławscy
kupcy po nabyciu dóbr ojcowskich od A. Przeździeckiego (zob. s. ).
Do 1900 r. ubytek szaty leśnej wg badań prof. S. Michalika wyniósł
80% lasów wierzchowinowych i prawie 40% na zboczach dolin.
Okres międzywojenny przyniósł kolejne wyręby drzew, zwłaszcza
po surowej zimie na przełomie 1928 i 1929 r., w czasie której
zanotowano w Ojcowie temperaturę -42oC. Ze względów czysto oszczędnościowych
powstałe wówczas halizny i płazowiny zalesiano sosną, wprowadzając
ją - zgodnie z ówczesnym sposobem gospodarowania - często na
siedliska bukowe i grądowe.
Wskutek eksploatacyjnej gospodarki do wybuchu II wojny światowej całkowicie
wyginął cis i jarząb brekinia, a jodła, świerk, buk i dąb
zmniejszyły swój udział, natomiast modrzew polski zachował się
tylko na nielicznych stanowiskach. Ubytek szaty leśnej spowodował
także przerzedzenie lub nawet zanik szeregu gatunków górskich,
łęgowych czy ciepłolubnych.
Przyczyną zmian w składzie gatunkowym ojcowskiej flory było także
osuszanie terenów podmokłych (np. w rejonie Grodziska, gdzie wyginęła
wełnianka) i zrywanie roślin, wskutek którego wyginęły prawie
zupełnie storczyki: obuwik pospolity i podkolan biały, a na
wymarciu jest pełnik europejski (ostatnio podejmuje się jednak
restytucję tego gatunku). Bieżące tendencje zmian w szacie roślinnej
Ojcowskiego Parku Narodowego wg badań S. Michalika (1974 r.)
przejawiają się głównie w jej ubożeniu.
Człowiek spowodował także napływ wielu gatunków synantropijnych
(tj. rosnących na siedliskach powstałych w wyniku działalności
człowieka), m.in. w niektórych częściach Parku, głównie w
dnach dolin w rejonie zabudowań, rozszerza się zasięg gatunków
azotolubnych. Proces ten jednak nie równoważy ubytków, toteż ogólnie
mówimy o spadku liczebności flory OPN.
W chwili utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego szata roślinna była
najważniejszym elementem środowiska przyrodniczego, mimo wielu
zmian jakich dokonał człowiek. Już w 1956 r. ok. 14% (225 ha)
powierzchni Parku objęto ochroną ścisłą, a w 1971 r. obszar ten
powiększono do 22% (344 ha). Ostatnio jednak dokonuje się co
pewien czas niewielkich zmian w powierzchni strefy ochrony ścisłej.
Obecnie obejmuje ona zespoły leśne na pn. stokach Chełmowej Góry,
wąwóz Jamki, pd. zbocza Złotej Góry, szczytowe partie Góry
Rusztowej i wąwóz Korytania. Jej powierzchnia wynosi 251 ha (12%
terenu OPN). Celem ochrony ścisłej jest ochrona wszystkich
naturalnych procesów jakie zachodzą w przyrodzie żywej i nieożywionej.
Wkrótce po utworzeniu OPN został ograniczony, a z czasem całkowicie
wyeliminowany, wypas na zboczach dolin, pokrytych roślinnością
kserotermiczną, która zaczęła ustępować przed wkraczającą roślinnością
drzewiastą. Tendencje te okazały się bardzo niekorzystne z punktu
widzenia ilości gatunków flory i ich różnorodności genetycznej.
Ochrona ścisła zbiorowisk półnaturalnych spowodowała więc
zagrożenie lub wyginięcie części tych składników flory, a także
fauny, dla zabezpieczenia których utworzono park narodowy. Zatem
nie wszystkie zbiorowiska mogą być objęte taką formą ochrony.
Procesy te można jednak zahamować przez zastosowanie metody
ochrony czynnej i tym samym przekwalifikowanie niektórych stref
ochrony ścisłej na ochronę częściową. Takie działania począwszy
od 1982 r. są podejmowane przez dyrekcję Parku i dotyczą obecnie
kilku wybranych grup skalnych.
|
